Laureaci Nagrody Nobla 2025 w medycynie

Badacze zostali wyróżnieni za przełomowe odkrycia w zakresie obwodowej tolerancji odpornościowej, zapobiegającej uszkodzeniu organizmu. Odkryli m.in. regulacyjne komórki T, które zapobiegają atakowaniu komórek odpornościowych naszego własnego organizmu. Osiągnięcie to ma znaczący wpływ na leczenie raka i chorób autoimmunologicznych, może również przyczynić się do większej liczby udanych transplantacji.

W Polsce prowadzone są pionierskie próby terapeutycznego wykorzystania komórek Treg

Tegoroczny Nobel w dziedzinie fizjologii i medycyny za opisanie mechanizmów tolerancji układu odpornościowego skomentowała dr hab. Ewa Więsik-Szewczyk z Wojskowego Instytutu Medycznego.

– Komórki T-regulatorowe czuwają nad tym, aby nasza odporność nie zwracała się przeciwko własnym tkankom, a jednocześnie zachowała zdolność obrony przed tym, co obce – wyjaśniła lekarka-klinicystka dr Więsik-Szewczyk z Wojskowego Instytutu Medycznego podczas Tygodnia Noblowskiego na UW. Badaczka specjalizuje się m.in. w chorobach wewnętrznych i immunologii klinicznej.

Ekspertka podkreśliła, że choć komórki Treg znamy co najmniej od 2001 roku, to ich odkrycie nie przełożyło się jeszcze na bezpośrednie zastosowania kliniczne. - To lekcja pokory – w nauce nie ma prostych, zero-jedynkowych rozwiązań – powiedziała.

Wyjaśniła, że prawidłowa aktywność komórek Treg związana jest z genem FOXP3. Jego defekt prowadzi do zespołu IPEX – ciężkiej choroby autoimmunologicznej ujawniającej się już u dzieci. Leczeniem jest na razie transplantacja komórek krwiotwórczych albo bardzo silna immunosupresja – powiedziała dr hab. Więsik-Szewczyk.

Dodała, że w Polsce prowadzone są pionierskie próby terapeutycznego wykorzystania komórek Treg. – W ośrodku prof. Piotra Trzonkowskiego w Gdańsku podawano komórki w celu opóźnienia rozwoju cukrzycy typu 1 – wskazała. Dodała, że komórki te można też traktować jako biomarkery do oceny dysregulacji immunologicznej u pacjentów.

Zdaniem badaczki odkrycia nagrodzone Noblem stanowią „docenienie rzetelnej pracy nauk podstawowych i cenne wyzwanie dla nas klinicystów oraz przemysłu farmaceutycznego”. – Jeśli firmy znajdą sposób, by je skutecznie wykorzystać, może to otworzyć drogę do nowych terapii – dodała.

„Dzięki noblistom możemy ratować życie naszych pacjentów”

Hematolog, prof. Krzysztof Kałwak z Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu podkreślił, że jest szczęśliwy, iż komitet noblowski postanowił nagrodzić właśnie te badania.

Prof. Kałwak przypomniał, że japoński naukowiec Shimon Sakaguchi jako pierwszy odkrył, iż za tolerancję immunologiczną odpowiadają tzw. komórki T supresorowe, później nazwane komórkami T-regulatorowymi (Treg). Jeśli komórki te nie funkcjonują prawidłowo, występuje ich niedobór lub brak, organizm rozwija liczne choroby autoimmunologiczne zagrażające życiu. Badania te przeprowadzono na tzw. scurfy mice – myszach z charakterystycznymi plamkami.

W 2001 r. Mary E. Brunkow i Fred Ramsdell zmapowali genom ludzki i odkryli, że mutacja genu FOXP3, zlokalizowanego na chromosomie X, uniemożliwia produkcję limfocytów T-regulatorowych. Mutacja ta odpowiada za objawy chorobowe zespołu IPEX – ciężkiego, wrodzonego niedoboru odporności, a właściwie zespołu dysregulacji immunologicznej, występującego wyłącznie u chłopców. Tym właśnie zespołem chorobowym zajmują się lekarze z wrocławskiego „Przylądka Nadziei” – Ponadregionalnego Centrum Onkologii Dziecięcej Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego i Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu.

– W 2016 r. przeszczepiliśmy komórki krwiotwórcze od matki dziecku z zespołem IPEX. Pacjent był w stanie bardzo ciężkim. Wspólnie z zespołem z Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego wdrożyliśmy terapię immunosupresyjną, by zahamować nadmierną reakcję immunologiczną objawiającą się m.in. cukrzycą insulinozależną, ciężką enteropatią, sterydoopornym zespołem nerczycowym, zmianami skórnymi i zaburzeniami w ośrodkowym układzie nerwowym. Dopiero po opanowaniu tych objawów możliwe było przeszczepienie komórek krwiotwórczych, czyli wymiana zdefektowanego układu immunologicznego, co uratowało życie dziecka. Pacjent miał wówczas dwa lata – dziś jest zdrowym nastolatkiem i mieszka na północy Polski – opowiedział prof. Kałwak.

Jak wyjaśnił, komórki T-regulatorowe są dla organizmu zbawienne, gdy działają prawidłowo, ale mogą też stanowić zagrożenie – np. w chorobach nowotworowych. – Nowotwory w obecności komórek Treg „czują się świetnie”. My, onkolodzy, powinniśmy więc raczej hamować proliferację tych komórek, by odpowiedź immunologiczna wobec komórek nowotworowych nie była zaburzona. To bardzo złożony problem równowagi w medycynie – zaznaczył profesor.

Rozwijane są terapie komórkowe, pozwalające na bezpośrednią ingerencję w procesy autoimmunizacji

Jego zdaniem rozwój immunologii, do którego przyczynili się nobliści, w ogromnym stopniu wpłynął na praktykę kliniczną. Obecnie rozwijane są terapie komórkowe, pozwalające na bezpośrednią ingerencję w procesy autoimmunizacji. W przypadku defektu IPEX trwają już na świecie prace nad terapią genową – zamiast przeszczepiania komórek hematopoetycznych (krwiotwórczych) dzieciom można podać im zmodyfikowane genetycznie komórki z prawidłowym genem FOXP3. Dzięki temu objawy autoimmunologiczne nie wystąpią, a już obecne – ustąpią. Pierwszy taki pacjent otrzymał terapię w Stanford, w USA w 2024 r.

– Tolerancja immunologiczna jest kluczem do sukcesu nie tylko w leczeniu zespołu IPEX, ale także cukrzycy typu 1 (diabetes mellitus). Ogromne doświadczenie kliniczne w tej dziedzinie ma zespół prof. Piotra Trzonkowskiego z Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego – to pionierski ośrodek o renomie międzynarodowej pod względem badań klinicznych z wykorzystaniem komórek Treg u pacjentów z cukrzycą – podkreślił prof. Kałwak.

Dodał, że rozwój wiedzy o tolerancji immunologicznej daje nadzieję także pacjentom ze schorzeniami takimi jak stwardnienie rozsiane, toczeń rumieniowaty układowy, nieswoiste zapalenia jelit czy wrodzone niedobory odporności, tzw. zespoły dysregulacji immunologicznej. W przyszłości naukowcy z Wrocławia planują zastosować komórki Treg w leczeniu choroby przeszczep przeciwko gospodarzowi, która występuje po przeszczepie szpiku, gdy układ immunologiczny działa zbyt silnie. Nowa terapia ma być znacznie łagodniejsza i mniej toksyczna niż dotychczasowe metody.

Nagroda Nobla to złoty medal z wizerunkiem fundatora nagrody, Szweda Alfreda Nobla, oraz kaligrafowany dyplom. Od 2023 roku to także najwyższa w historii kwota pieniężna, 11 milionów koron szwedzkich (ok. 4,2 mln zł).