Wielokierunkowe działania semaglutydu

Wprowadzenie

Cukrzyca typu 2 jest chorobą powodującą istotne obciążenie społeczne. Pomimo działań prewencyjnych liczba zachorowań nadal znacząco rośnie [1]. Zgodnie z analizami Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej (International Diabetes Federation – IDF) w 2021 r. na świecie żyło 536,6 mln osób w wieku 20–79 lat chorujących na cukrzycę, co odpowiadało rozpowszechnieniu na poziomie 10,5%. Prognozy IDF na rok 2045 wskazują na wzrost liczby chorych do 783,2 mln, przy szacowanym rozpowszechnieniu na poziomie ok. 12,2% [2]. Dane z krajowych badań sugerują, że ok. 25% osób jest nieświadomych swojej choroby. Oznacza to, że rzeczywista liczba pacjentów z cukrzycą w Polsce, uwzględniająca zarówno przypadki rozpoznane, jak i nierozpoznane, prawdopodobnie przekracza 3 mln [3].

Cukrzyca typu 2 jest w zdecydowanej większości bezpośrednią konsekwencją nadwagi lub otyłości, występujących u 80–90% chorych [1, 4]. Każdemu pacjentowi z cukrzycą i otyłością należy zalecić postępowanie terapeutyczne o charakterze niefarmakologicznym i farmakologicznym. Farmakoterapia otyłości u pacjentów z cukrzycą typu 2 opiera się m.in. na stosowaniu leków z grupy agonistów receptora glukagonopodobnego peptydu 1 (glucagon-like peptide-1 – GLP-1), które umożliwiają redukcję masy ciała przekraczającą nawet 10%. Efekt ten przekłada się na poprawę kontroli glikemii oraz korzystny wpływ na przebieg chorób współistniejących [1]. W szczególności semaglutyd, analog GLP-1, wykazuje zdolność do redukcji ryzyka sercowo-naczyniowo-nerkowego zarówno u pacjentów z cukrzycą typu 2, jak i u osób z otyłością bez rozpoznanej cukrzycy. Agoniści receptora GLP-1 wpływają na kontrolę glikemii w kilku mechanizmach: zwiększają wydzielanie insuliny w odpowiedzi na hiperglikemię, hamują sekrecję glukagonu w warunkach podwyższonego poziomu glukozy, spowalniają opróżnianie żołądka, ograniczają wzrost glikemii poposiłkowej oraz zmniejszają spożycie kalorii i masę ciała [4, 5]. Chociaż semaglutyd w dawce 1 mg stosowany jest w terapii cukrzycy typu 2, jego działanie znacząco wykracza poza normalizację glikemii i redukcję masy ciała. Lek wpływa zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio na kluczowe szlaki patofizjologiczne, przyczyniając się do spowolnienia, a nawet zahamowania rozwoju powikłań choroby. Liczne badania wskazują na korzystne efekty farmakoterapii semaglutydem m.in. w zespole sercowo-nerkowo-metabolicznym, zapaleniu okołowieńcowym oraz chorobie Alzhei­mera [1, 6–8].

Semaglutyd a skład ciała

Nadmierna masa ciała jest głównym modyfikowalnym czynnikiem ryzyka rozwoju zaburzeń gospodarki węglowodanowej. U osób z nadwagą prawdopodobieństwo wystąpienia cukrzycy typu 2 jest zwiększone 3‐krotnie, a u osób z otyłością 7‐krotnie [4]. Wraz z postępem choroby otyłościowej dochodzi do wzrostu insulinooporności tkanek, której towarzyszy kompensacyjny wzrost wydzielania insuliny. Poziom glikemii w początkowym etapie pozostaje w normie, jednak z biegiem czasu zdolność wydzielnicza trzustki maleje, a narastająca insulinooporność i wzrost glikemii prowadzą do rozwoju stanu przedcukrzycowego i cukrzycy. Z tego powodu redukcja masy ciała jest obecnie głównym celem terapii cukrzycy typu 2 [4].

Przeprowadzono retrospektywne badanie z 24-tygodniowym okresem obserwacji, w którym oceniono wpływ semaglutydu na skład ciała oraz profil metaboliczny pacjentów z cukrzycą typu 2 i chorobą otyłościową (BMI ≥ 30 kg/m²). Efekty terapii analizowano za pomocą wieloczęstotliwościowej analizy impedancji bioelektrycznej i badań laboratoryjnych. Bioimpedancja umożliwia nieinwazyjne monitorowanie zmian w organizmie i wykracza poza standardowe pomiary antropometryczne, dostarczając szczegółowych informacji o składzie ciała oraz proporcjach jego poszczególnych komponentów. Zarejestrowano następujące parametry: masę tłuszczową, beztłuszczową masę ciała, całkowitą zawartość wody w organizmie, masę mięśni szkieletowych, kąt fazowy, a także parametry biochemiczne: stężenie hemoglobiny i glukozy w osoczu na czczo, liczbę płytek krwi, hemoglobinę glikowaną (HbA_1c), kreatyninę, cholesterol całkowity i jego frakcje lipoprotein. Pomiary wykonano na początku badania oraz po 24 tygodniach leczenia. Wyniki wykazały, że terapia semaglutydem podskórnym w dawce 1,0 mg spowodowała istotną redukcję masy ciała (o mniej więcej 9,5%), głównie poprzez spadek masy tłuszczowej (o 4%), przy jednoczesnym wzroście udziału procentowego beztłuszczowej masy ciała (o 3,6%) oraz minimalnym ubytku masy beztłuszczowej. Zaobserwowano również istotną poprawę profilu lipidowego (obniżenie stężenia cholesterolu całkowitego o 30 mg/dl) oraz spadek HbA_1c o 3,8%. Optymalną kontrolę glikemii (HbA_1c < 7%) uzyskało aż 92,3% pacjentów [9]. Wyniki te potwierdzają korzystny wpływ farmakoterapii semaglutydem na skład ciała i stan odżywienia pacjentów z cukrzycą typu 2 i chorobą otyłościową, przybliżając realizację wyznaczonych, zindywidualizowanych celów terapeutycznych [1].

Semaglutyd a zespoły otępienne, „cukrzyca mózgu”

Choroba Alzheimera (Alzheimer’s disease – AD) jest najczęściej występującym przewlekłym schorzeniem neurodegeneracyjnym na świecie, charakteryzującym się postępującym pogorszeniem funkcji poznawczych (m.in. w zakresie mowy i rozpoznawania bodźców) oraz obecnością zaburzeń neuropsychiatrycznych, takich jak zmiany zachowania [10]. Choroba Alzheimera i inne postacie otępienia zajmują 7. miejsce wśród głównych przyczyn zgonów na świecie – dotykają ponad 55 mln osób [6]. Według raportu Lancet Commission z 2024 r. dotyczącego prewencji, leczenia i opieki nad pacjentami z otępieniem, niemal 45% przypadków można zapobiec lub opóźnić ich wystąpienie. Eksperci wyodrębnili 14 modyfikowalnych czynników ryzyka, które mają wpływ na rozwój otępienia, m.in.: cukrzyca, otyłość, choroby układu sercowo-naczyniowego, palenie tytoniu, spożywanie alkoholu i zaburzenia depresyjne [11].

Choć związek pomiędzy cukrzycą typu 2 a AD nie został w pełni wyjaśniony, istnieje silna korelacja tych schorzeń. Z tego powodu niektórzy badacze określają AD mianem „cukrzycy mózgu” lub „cukrzycy typu 3”. Aktualne dane wskazują, że zaburzenia w przetwarzaniu toksycznych form białka β-amyloidu oraz upośledzenie jego eliminacji są powiązane z defektami w sygnalizacji insulinowej. Insulinooporność może prowadzić do zaburzeń energetycznych w komórkach mózgowych, co przyczynia się do rozwoju AD [12]. W związku z tym terapie ukierunkowane na poprawę funkcjonowania sygnalizacji insulinowej w ośrodkowym układzie nerwowym mogą stanowić perspektywiczne podejście terapeutyczne i profilaktyczne. Zasada „lepiej zapobiegać niż leczyć” pozostaje kluczowym elementem globalnej strategii przeciwdziałania rozwojowi otępienia, a coraz większa uwaga poświęcana jest możliwościom prewencji choroby [6]. W dużej analizie obejmującej ponad milion pacjentów z cukrzycą typu 2 (populacji o wysokim ryzyku wystąpienia AD) wykazano, że stosowanie semaglutydu istotnie obniżało ryzyko rozpoznania AD lub rozpoczęcia leczenia farmakologicznego charakterystycznego dla tego schorzenia. Efekt był wyraźniejszy niż w przypadku innych leków przeciwcukrzycowych, takich jak insulina, inhibitory dipeptydylopeptydazy 4 (DPP-4), inhibitory kotransportera glukozowo-sodowego 2 (SGLT2), pochodne sulfonylomocznika, tiazolidynediony czy inni agoniści receptora GLP-1.

Agoniści receptora GLP-1 oddziałują na liczne ścieżki molekularne zaangażowane w patogenezę choroby Alzheimera, w tym stres oksydacyjny, dysfunkcję mitochondriów, zaburzenia glikacji białek oraz procesy zapalne. Receptory GLP-1 zlokalizowane są m.in. w neuronach, astrocytach i mikrogleju – komórkach kluczowych dla patogenezy AD. Obecne są także na makrofagach, gdzie ich aktywacja ogranicza sekrecję cytokin prozapalnych i sprzyja wzrostowi produkcji mediatorów przeciwzapalnych. W efekcie semaglutyd poprzez stymulację centralnych receptorów GLP-1 może redukować nasilenie procesu zapalnego, co potencjalnie przyczynia się do zahamowania progresji choroby. Choć dokładne mechanizmy biologiczne leżące u podstaw obserwowanego efektu nie zostały dotąd jednoznacznie określone, sugeruje się, że korzystne działanie semaglutydu jest związane również z jego wpływem na wcześniej wspomniane modyfikowalne czynniki ryzyka AD. W analizie stratyfikowanej według stanu otyłości u pacjentów z cukrzycą typu 2 zaobserwowano, że terapia semaglutydem wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem rozpoznania AD niezależnie od tego, czy pacjent z cukrzycą miał współwystępującą otyłość czy nie. Wskazuje to na neuroprotekcyjny efekt semaglutydu – nie tylko poprzez redukcję masy ciała, lecz także poprzez wpływ na inne mechanizmy biologiczne odpowiedzialne za rozwój AD. Należy podkreślić, że terapia semaglutydem wiąże się z redukcją o 40–70% ryzyka rozpoznania AD, w tym mniejszym o 40% ryzykiem w porównaniu z innymi agonistami receptora GLP-1 [13].

Semaglutyd a choroba tętnic obwodowych

Choroba tętnic obwodowych (peripheral artery disease – PAD) występuje u ponad 230 mln osób na całym świecie, a ze względu na starzejącą się populację i wzrastające obciążenie kardiometaboliczne (w tym cukrzycą typu 2) częstość jej występowania systematycznie wzrasta [14]. Wiedza społeczeństwa na temat rozpowszechnienia tej choroby, czynników ryzyka i możliwych powikłań jest wciąż niska. Najbardziej obciążającą manifestacją jest postępujące ograniczenie sprawności fizycznej i narastająca niepełnosprawność [15]. STRIDE (Semaglutide and Walking Capacity in People With Symptomatic Peripheral Artery Disease and Type 2 Diabetes) to randomizowane, podwójnie zaślepione badanie kliniczne fazy 3b, w którym pacjenci otrzymywali podskórne iniekcje semaglutydu w dawce 1,0 mg raz w tygodniu lub placebo przez 52 tygodnie. Jego celem była ocena, czy analog GLP-1 poprawia funkcję ruchową mierzoną zdolnością chodzenia, nasileniem objawów, jakością życia oraz wynikami klinicznymi u pacjentów z PAD i cukrzycą typu 2. Charakter ograniczeń funkcjonalnych jest złożony, a główną przyczyną jest niedokrwienie spowodowane zwężeniem lub zatkaniem naczyń na tle miażdżycowym. Równocześnie istotną rolę odgrywają wtórne mechanizmy, takie jak skurcz naczyń (wazokonstrykcja), zaburzenia funkcji mięśni i przewlekły stan zapalny. Zapalenie jest powiązane z występowaniem oraz progresją PAD i może się przyczyniać do nasilenia chromania przestankowego [14]. Wyniki badania STRIDE podkreślają istotny wpływ semaglutydu na redukcję procesów zapalnych, funkcjonowania naczyń i szeroko rozumiane korzyści kardiometaboliczne. Główną hipotezą wyjaśniającą obserwowaną poprawę funkcji była rola procesów zapalnych w patogenezie chromania przestankowego i pozytywny efekt kliniczny wynikający z ich ograniczenia. Zaobserwowano wzrost wskaźnika kostkowo-ramiennego, co w połączeniu z wcześniejszymi dowodami na korzystny wpływ na mikrokrążenie wskazuje na bezpośrednie działanie semaglutydu na układ naczyniowy [14]. Badanie STRIDE wykazało, że semaglutyd znacząco poprawia funkcję ruchową u osób z cukrzycą typu 2 i objawową PAD kończyn dolnych, zwiększa maksymalną odległość chodzenia, zmniejsza dolegliwości bólowe związane z chromaniem przestankowym i poprawia jakość życia pacjentów. Efekt terapeutyczny może wynikać m.in. z przeciwzapalnego działania tego agonisty receptora GLP-1 na układ naczyniowy, co odróżnia go od innych dostępnych terapii. W efekcie semaglutyd stanowi perspektywiczną opcję leczniczą, poprawiającą zarówno sprawność fizyczną, jak i wyniki kliniczne u pacjentów z PAD.

Prewencja choroby niedokrwiennej serca u osób z cukrzycą typu 2 – mechanizmy przeciwzapalne i kardioprotekcyjne

Cukrzyca jest jednym z najważniejszych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego i znacząco zwiększa prawdopodobieństwo rozwoju choroby niedokrwiennej serca (ChNS) [16], na którą według danych Institute for Health Metrics and Evaluation w 2021 r. w Polsce chorowało ok. 2 mln osób, co stanowi 5,5% populacji. Przyspieszona miażdżyca towarzysząca ChNS istotnie zwiększa częstość incydentów sercowo-naczyniowych, które są główną przyczyną zgonów u pacjentów z cukrzycą typu 2 [1].

Mechanizm tych zdarzeń wynika ze złożonej inter­akcji stanu zapalnego, dysfunkcji śródbłonka i stresu oksydacyjnego, przy czym proces zapalny odgrywa kluczową rolę w inicjacji miażdżycy. Znany jest wielopłaszczyznowy kardioprotekcyjny mechanizm działania analogu GLP-1 – semaglutydu. Analizy potwierdzają również jego działanie przeciwzapalne, które może się okazać kluczowe w prewencji rozwoju ChNS w grupie pacjentów z zaburzeniem metabolizmu węglowodanów [7]. Celem jednego z badań była ocena wpływu semaglutydu na zapalenie tętnic wieńcowych mierzone za pomocą wskaźnika osłabienia tłuszczu okołowieńcowego (fat attenuation index – FAI) u pacjentów z cukrzycą typu 2. Tkanka tłuszczowa okołowieńcowa (pericoronary adipose tissue – PCAT), otaczająca bezpośrednio tętnice wieńcowe, jest odpowiedzialna za utrzymanie zarówno integralności strukturalnej, jak i regulacji metabolicznej. Z uwagi na obecny stan zapalny w ścianie naczyń i możliwość dwukierunkowej dyfuzji cytokin prozapalnych – z tętnic wieńcowych do tkanki tłuszczowej i w przeciwnym kierunku – dochodzi do dysfunkcji PCAT [7]. Patofizjologię dodatkowo wzmacnia hiperglikemia i częste występowanie zaburzeń lipidowych u pacjentów z cukrzycą typu 2 [17]. Działanie opisanych mechanizmów powoduje wzrost uwodnienia tkanki tłuszczowej, a tym samym podwyższenie wartości FAI w badaniu angiografii wieńcowej tomografii komputerowej (coronary computed tomography angiography – CCTA), które jest uznawane za nowy biomarker obrazowania zapalenia wieńcowego [18].

Wykazano istotny związek pomiędzy terapią semaglutydem a obniżonym wskaźnikiem FAI PCAT u pacjentów z cukrzycą typu 2 [7]. Aktywacja receptora GLP-1 zlokalizowanego w komórkach śródbłonka, monocytach, makrofagach i komórkach mięśni gładkich naczyń krwionośnych skutkuje poprawą jego funkcji, zahamowaniem adhezji i agregacji monocytów–makrofagów oraz redukcją stresu oksydacyjnego. Stan zapalny w obrębie naczyń wieńcowych zostaje ograniczony. Znaczące efekty osiągnięto w określonych podgrupach pacjentów, tj. u osób z czasem trwania choroby poniżej 10 lat, niepalących, w wieku poniżej 60 lat oraz płci żeńskiej [7]. Wyniki te podkreślają znaczenie indywidualizacji terapii w celu optymalizacji strategii prewencji sercowo-naczyniowej u pacjentów z cukrzycą typu 2, zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego z 2025 r. [1].

Semaglutyd a zespół sercowo-nerkowo-metaboliczny

Zespół sercowo-nerkowo-metaboliczny (cardiovascular-kidney-metabolic – CKM) obejmuje powiązane ze sobą schorzenia, takie jak otyłość, cukrzyca typu 2, choroby sercowo-naczyniowe i przewlekła choroba nerek. Chociaż został zdefiniowany w 2023 r. przez American Heart Association (AHA), to patologie, które obejmuje, stanowią od dawna powszechny problem społeczny [19]. Składowe zespołu łączą wspólne czynniki ryzyka i mechanizmy patofizjologiczne, w tym nadmierna aktywność układu współczulnego, aktywacja układu renina–angiotensyna–aldosteron (RAA) i stres oksydacyjny. Ryzyko wystąpienia pierwotnych zdarzeń sercowo-naczyniowych wzrasta proporcjonalnie do stopnia nasilenia zespołu CKM, a zrozumienie istoty problemu i możliwości leczenia jest kluczowe w profilaktyce i terapii. Dodatkowo AHA określa agonistów GLP-1 jako ważną opcję terapeutyczną, a potencjał semaglutydu zarówno pośredniego, jak i bezpośredniego oddziaływania na patologiczne mechanizmy czyni go obiecującą opcją terapeutyczną dla pacjentów z zespołem CKM. American College of Cardiology (ACC), European Society of Cardiology (ESC), American Stroke Association (ASA) i American Diabetes Association (ADA) rekomendują stosowanie agonistów GLP-1 w schematach leczenia ukierunkowanych na redukcję miażdżycowej choroby sercowo-naczyniowej u pacjentów wysokiego ryzyka [8], a taki właśnie status mają pacjenci z cukrzycą typu 2 i współistniejącą otyłością [20, 21].

W badaniu SUSTAIN-6 semaglutyd podawano podskórnie w dawce 0,5 i 1,0 mg raz w tygodniu pacjentom z cukrzycą typu 2 w wieku ≥ 50 lat z rozpoznaną chorobą sercowo-naczyniową, przewlekłą niewydolnością serca lub przewlekłą chorobą nerek, a także pacjentom ≥ 60. roku życia z czynnikami ryzyka sercowo-naczyniowego. W badaniu wykazano kardioprotekcyjny potencjał semaglutydu – dzięki terapii zredukowano ryzyko poważnych zdarzeń sercowo-naczyniowych o 26% [8, 22, 23].

W badaniu FLOW, które obejmowało pacjentów z cukrzycą typu 2 i przewlekłą chorobą nerek wykazano, że semaglutyd podawany podskórnie w dawce 1,0 mg raz w tygodniu redukuje ryzyko poważnych zdarzeń nerkowych, w tym niewydolności nerek i zgonu z przyczyn nerkowych lub sercowo-naczyniowych, o 24%. Udowodniono również wolniejszy spadek funkcji nerek oraz obniżenie wskaźnika albuminurii do kreatyniny w moczu (urine albumin-creatinine ratio – UACR) o 40% [24]. Już w 2019 r. w jednej z metaanaliz wykazano, że redukcja o 30% szacowanego UACR wiąże się z niższym o 27% ryzykiem wystąpienia kluczowych zdarzeń nerkowych, takich jak: podwojenie stężenia kreatyniny w surowicy, spadek eGFR poniżej 15 ml/min/1,73 m² lub rozwój schyłkowej niewydolności nerek [25]. Dodatkowo, co istotne zwłaszcza u pacjentów z przewlekłą chorobą nerek, według uzgodnionego raportu American Diabetes Association (ADA) i Kidney Disease: Improving Global Outcomes (KDIGO) nie ma konieczności redukcji dawki semaglutydu w zależności od wartości eGFR [26].

Semaglutyd i dulaglutyd – jedna grupa, a różne możliwości terapeutyczne

Zdarzenia sercowo-naczyniowe są główną przyczyną śmierci u pacjentów z cukrzycą typu 2 [1]. Poszukiwanie nowych, obiecujących terapii mających na celu ograniczenie rozwoju powikłań choroby stanowi istotny obszar badań, w szczególności po rewolucyjnych analizach i rozpowszechnieniu farmakoterapii z użyciem analogów GLP-1, takich jak semaglutyd i dulaglutyd. Chociaż obie substancje należą do tej samej grupy, to wykazują pewne różnice w skuteczności zapobiegania incydentom sercowo-naczyniowym [27]. Porównano częstość zgonów ze wszystkich przyczyn i występowanie zdarzeń sercowo-naczyniowych u pacjentów z cukrzycą typu 2 leczonych semaglutydem lub dulaglutydem. W badaniu retrospektywnym wykorzystano bazę TriNetX, zawierającą zanonimizowane dane medyczne z lat 2018–2020. Spośród 4 691 652 pacjentów metodą propensity score dopasowano po 171 105 osób do każdej z terapii – jedni pacjenci przyjmowali semaglutyd, a drudzy dulaglutyd. W ciągu 3-letniej obserwacji pacjenci stosujący semaglutyd mieli niższe wskaźniki zgonów ze wszystkich przyczyn (4,2% vs 5,6%) oraz rzadziej doświadczali ostrego zawału serca (5,2% vs 5,6%), udaru mózgu (5,8% vs 6,4%) i ostrej niewydolności serca (5,3% vs 6,1%) w porównaniu z grupą stosującą dulaglutyd. Wyniki te wskazują, że semaglutyd może być skuteczniejszy w ograniczaniu ryzyka powikłań sercowo-naczyniowych u chorych na cukrzycę typu 2 [28]. Dodatkowo w badaniu SUSTAIN 7 semaglutyd w dawce 0,5 mg i 1 mg wykazał większą skuteczność w kontroli glikemii i redukcji masy ciała niż dulaglutyd w dawce 0,75 mg i 1,5 mg [27]. Oba leki są dobrze tolerowane, ale semaglutyd może być preferowany, gdy celem jest większa efektywność ochrony sercowo-naczyniowej, utrata masy ciała i lepsza kontrola glikemii.

Podsumowanie

Liczne choroby będące powikłaniem cukrzycy typu 2 oraz ich często bezobjawowy początek stanowiły istotny impuls do rozwoju badań nad bezpieczeństwem i możliwościami terapeutycznymi analogów GLP-1. Wskazują one na korzyści ze stosowania semaglutydu wykraczające poza tradycyjną kontrolę glikemii i masy ciała. Najnowsze dane potwierdzają jego potencjalne wielokierunkowe działanie, co pozwala na uznanie go za efektywną opcję terapeutyczną w profilaktyce i leczeniu wielu powikłań cukrzycy. Ważną informacją jest wspomniane działanie neuroprotekcyjne semaglutydu – redukcja ryzyka rozwoju AD, prawdopodobnie poprzez ograniczenie procesów zapalnych i korzystny wpływ na czynniki ryzyka. W PAD semaglutyd poprawia wydolność wysiłkową i jakość życia chorych, działając przeciwzapalnie i naczynioprotekcyjnie. U pacjentów z cukrzycą typu 2 redukuje zapalenie okołowieńcowe i zmniejsza ryzyko ChNS, wspierając profilaktykę zdarzeń sercowo-naczyniowych. Ponadto zmniejsza ryzyko rozwoju i progresji przewlekłej choroby nerek i nie wymaga modyfikacji dawki w zależności od eGFR, co czyni go istotnym lekiem w terapii zespołu CKM.

Oświadczenie

Praca powstała we współpracy z firmą Novo Nordisk, została objęta nadzorem merytorycznym Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej.

Piśmiennictwo

1. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u osób z cukrzycą – 2025. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Curr Top Diabetes 2025; 5: 1-165.
2. Sun H, Saeedi P, Karuranga S i wsp. IDF Diabetes Atlas: global, regional and country-level diabetes prevalence estimates for 2021 and projections for 2045. Diabetes Res Clin Pract 2022; 183: 109119.
3. Czupryniak L, Dzida G, Gierczyński J i wsp. Rozwój terapii w diabetologii. Modern Healthcare Institute, Warszawa 2022.
4. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości. Med Prakt 2024; wyd. spec.: 1-116.
5. Nauck MA, Meier JJ. Incretin hormones: their role in health and disease. Diabetes Obes Metab 2018; 20 Suppl. 1: 5-21.
6. Zhang X, Guo T, Zhang Y i wsp. Global burden of Alzheimer’s disease and other dementias attributed to metabolic risks from 1990 to 2021: results from the global burden of disease study 2021. BMC Psychiatry 2024; 24: 910.
7. Li Y, Yao W, Wang T i wsp. Association of semaglutide treatment with coronary artery inflammation in type 2 diabetes mellitus patients: a retrospective study based on pericoronary adipose tissue attenuation. Cardiovasc Diabetol 2024; 23: 348.
8. MacIsaac RJ. Semaglutide: a key medication for managing cardiovascular-kidney-metabolic syndrome. Future Cardiol 2025; 21: 663-683.
9. Rodríguez Jiménez B, Rodríguez de Vera Gómez P, Belmonte Lomas S i wsp. Transforming body composition with semaglutide in adults with obesity and type 2 diabetes mellitus. Front Endocrinol (Lausanne) 2024; 15: 1386542.
10. Peng Y, Yao SY, Chen Q i wsp. True or false? Alzheimer’s disease is type 3 diabetes: evidences from bench to bedside. Ageing Res Rev 2024; 99: 102383.
11. Livingston G, Huntley J, Liu KY i wsp. Dementia prevention, intervention, and care: 2024 report of the Lancet standing Commission. Lancet 2024; 404: 572-628.
12. Nguyen TT, Ta QTH, Nguyen TKO i wsp. Type 3 diabetes and its role implications in Alzheimer’s disease. Int J Mol Sci 2020; 21: 3165.
13. Wang W, Wang Q, Qi X i wsp. Associations of semaglutide with first-time diagnosis of Alzheimer’s disease in patients with type 2 diabetes: target trial emulation using nationwide real-world data in the US. Alzheimers Dement 2024; 20: 8661-8672.
14. Bonaca MP, Catarig AM, Houlind K i wsp. Semaglutide and walking capacity in people with symptomatic peripheral artery disease and type 2 diabetes (STRIDE): a phase 3b, double-blind, randomised, placebo-controlled trial. Lancet 2025; 405: 1580-1593.
15. Keelan S, Foley N, Healy D i wsp. Poor patient awareness of peripheral arterial disease, it is time to optimize the clinical visit. Surgeon 2022; 20: 157-163.
16. ESC Scientific Document Group. 2023 ESC Guidelines for the management of cardiovascular disease in patients with diabetes. Eur Heart J 2023; 44: 4043-4140.
17. Díaz Vera AS, Abellán Alemán J, Segura Fragoso A i wsp. The prevalence and risk factors associated with dyslipidemia in type 2 diabetic patients in the autonomous Region of Cantabria. Prevalencia y factores de riesgo asociados a la dislipidemia en pacientes diabéticos tipo 2 de la Comunidad de Cantabria. Endocrinol Diabetes Nutr (Engl Ed) 2020; 67: 102-112.
18. Nerlekar N, Chan J. Pericoronary adipose tissue: another arrow in the Quiver of CT coronary angiography. JACC Cardiovasc Imag 2022; 15: 840-842.
19. Kittelson KS, Junior AG, Fillmore N i wsp. Cardiovascular-kidney-metabolic syndrome – an integrative review. Prog Cardiovasc Dis 2024; 87: 26-36.
20. Dobrowolski P, Prejbisz A, Kuryłowicz A i wsp. Zespół metaboliczny – nowa definicja i postępowanie w praktyce. Stanowisko PTNT, PTLO, PTL, PTH, PTMR, PTMSŻ, Sekcji Prewencji i Epidemiologii PTK, „Klubu 30” PTK oraz Sekcji Chirurgii Metabolicznej i Bariatrycznej TChP. Lekarz POZ 2022; 8: 147-170.
21. Yao H, Zhang A, Li D i wsp. Comparative effectiveness of GLP-1 receptor agonists on glycaemic control, body weight, and lipid profile for type 2 diabetes: systematic review and network meta-analysis. BMJ 2024; 384: e076410.
22. Marso SP, Bain SC, Consoli A i wsp. Semaglutide and cardiovascular outcomes in patients with type 2 diabetes. N Engl J Med 2016; 375: 1834-1844.
23. Aroda VR, Ahmann A, Cariou B i wsp. Comparative efficacy, safety, and cardiovascular outcomes with once-weekly subcutaneous semaglutide in the treatment of type 2 diabetes: Insights from the SUSTAIN 1-7 trials. Diabetes Metab 2019; 45: 409-418.
24. Perkovic V, Tuttle KR, Rossing P i wsp. Effects of semaglutide on chronic kidney disease in patients with type 2 diabetes. N Engl J Med 2024; 391: 109-121.
25. Heerspink HJL, Greene T, Tighiouart H i wsp. Change in albuminuria as a surrogate endpoint for progression of kidney disease: a meta-analysis of treatment effects in randomised clinical trials. Lancet Diabetes Endocrinol 2019; 7: 128-139.
26. de Boer IH, Khunti K, Sadusky T i wsp. Diabetes management in chronic kidney disease: a consensus report by the American Diabetes Association (ADA) and Kidney Disease: Improving Global Outcomes (KDIGO). Kidney Int 2022; 102: 974-989.
27. Pratley RE, Aroda VR, Lingvay I i wsp. Semaglutide versus dulaglutide once weekly in patients with type 2 diabetes (SUSTAIN 7): a randomised, open-label, phase 3b trial. Lancet Diabetes Endocrinol 2018; 6: 275-286.
28. Kishimori T, Kato T, Wada A i wsp. Comparative cardiovascular outcomes of semaglutide to dulaglutide in patients with type 2 diabetes. Sci Rep 2025; 15: 21333.